مقدمه

مسئله بزهکاری و انحراف اطفال و نوجوانان از دیرباز در جامعه بشری مورد توجه اندیشمندان بوده است. همزمان با توسعه انقلاب صنعتی و وسعت دامنه نیازمندی ها، محرومیت های حاصل از عدم امکان تأمین خواست ها و احتیاجات زندگی موجب گسترش شدید و دامنه دار فساد، عصیان، تبهکاری، سرگردانی، دزدی و مانند آنها در اطفال و نوجوانان شده است. امروزه نوجوانان کشور ما هم با این گونه مسائل مواجه اند و آثار مهلک آنها در سیمای جامعه ما آشکار است. کودکان و نوجوانان سرمایه های جامعه هستند و سلامت روح و جسم آنها تضمین کننده سلامت جامعه آینده است. بنابراین، باید به مسائل آنها توجه کافی مبذول داشت.

مطالعات کشورهای غربی حاکی از آن است که تجربه رفتارهای بزهکارانه در میان نوجوانان بسیار شایع می باشد. برخی ادعا کرده اند 90 درصد نوجوانان مرتکب اعمالی شده اند که چنانچه به مداخله پلیس می انجامید موجب بازداشت آنان می گردید. این بررسی ها نشان می دهند که شیوع رفتارهای بزهکارانه در نوجوانان بیش از آن است که مردم انتظار دارند. بنابراین، بسیار دشوار است که بدانیم در هر جامعه چند نفر بزهکار وجود دارد، چه کسی باید بزهکار نامیده شود و کدام نوجوان باید مورد مطالعه علمی قرار گیرد تا درباره ماهیت و منشأ رفتارهای بزهکارانه اطلاعات علمی صحیحی به دست آورد.

. برخی روان شناسان و جامعه شناسان، مسئله ازدیاد جرم در سال های اخیر را نتیجه پیشرفت صنایع، افزایش کشورهای صنعتی، ایجاد کارخانه ها، ازدیاد سر و صدا، گسترش شهرها و تجمیع جمعیت می دانند. به عقیده آنان، بشر امروزی آن آرامش و آسایشی را که پیشینیان او داشته اند از دست داده و به نوعی «اضطراب روحی» یا «تشویش باطنی» دچار گردیده است. از این رو، با کمترین بهانه ای رشته عقل و منطق و صبر و تحمل را از دست داده، به ارتکاب جرم و جنایت دست می زند. بعضی از صاحب نظران نیز افزایش جرم را در جوامع کنونی ناشی از «اعتقادات مذهبی و ایمان به مبدأ» دانسته و چنین استدلال می کنند که بر اثر فرو ریختن اعتقادات و ضعف اخلاقیات در نزد پاره ای از مردم در جوامع شهری، وجدان، که پلیس باطنی هر فرد می باشد، دچار ضعف گشته و نمی تواند وظایف اساسی خود را که پاسداری از نیکی ها و پیشگیری از بدی هاست به نحو کامل و شایسته ای به انجام رساند. نتیجه این اهمال و قصور وجدان، ارتکاب اعمال ممنوعه مذهبی و قانون از ناحیه این گروه است.

بالاخره گروهی دیگر از اندیشمندان معاصر، گسترش روزافزون اعمال ضد اجتماعی، بخصوص در قشر نوجوان را ناشی از تکامل وسایل ارتباط جمعی به ویژه استقرار ماهواره و ویدئو می دانند. این گروه معتقدند: چون حس تقلید نوجوان قوی است، با مشاهده فیلم های گوناگون به تقلید از قهرمانان این گونه فیلم ها، که نوعاً ضداجتماعی بوده و به وسیله قانونگذاران منع شده اند، دست می زنند. این گروه برای اثبات نظر خود به مقایسه جوامع شهری و روستایی پرداخته اند: در جوامع شهری به دلیل نفوذ و گسترش بیش از اندازه سینما، تلویزیون و ماهواره، بزهکاری رواج دارد، ولی در جوامع روستایی هنوز این پدیده اغواگر قرن گسترش چندانی نیافته است

عوامل مؤثر در بروز جرم

.عوامل زیستی1

تأثیر زیست شناختی وراثت و انتقال خصوصیات جسمانی، عقلانی و هوش والدین و اجداد انسان از دیرزمان موضوع مطالعه روان شناسان و علمای اخلاق بوده است. این موضوع تحت عنوان «وراثت عقلی و اخلاقی» مورد بررسی واقع شده است.

در بین دانشمندان علوم زیستی و وراثت، لمبرزو یکی از پیشگامان این نظریه می باشد. این دانشمند با آزمایش های متعدد و مطالعات طولانی بر روی 383 جمجمه جنایتکاران ایتالیایی و 5907 بزهکار زنده نتیجه گیری نمود که برخی اختلالات بیولوژیکی علت بزه این افراد می باشد. وی بر اساس این آزمایش ها فرضیه «جانی» را ارائه داد.

.عوامل درونی2

رفائل گاروفالو (1978) از معتقدان تأثیر عوامل روانی در ارتکاب بزه می باشد. بررسی و شناخت عوامل روانی جرم مربوط به دانش روان شناسی جنایی است از جمله رسالت های این دانش بررسی منش و شخصیت بزهکار و ارزیابی گرایش های ضداجتماعی و مطالعه روان خودآگاه و ناخودآگاه آنان به منظور تعیین مسئولیت اخلاقی و اجتماعی شان است.

در مطالعه ای که جرم شناسان دانمارکی انجام دادند به این نتیجه رسیدند که 75 درصد مجرمان 18 تا 25 سال دارای بیماری روانی بودند. آنان همچنین دریافتند که 79 درصد مجرمان به بیماری ها و اختلالات روانی از قبیل نوروز، سایکوز و روان پریشی مبتلا هستند.

بر اساس دیدگاه روانکاوی فروید، خانواده و والدین کودک نقش بسیار بزرگی در ساختن شخصیت معتدل و استوار انسان دارند; زیرا چنانچه سیر طبیعی رشد کودک تا پنج سالگی تکمیل نگردد و در طی یکی از مراحل، توقف حاصل شود، این امر سبب بروز اختلال ها و واکنش های ضداجتماعی در رفتار آدمی خواهد شد. بر طبق دیدگاه روان شناسان، در تحلیل شخصیت بزهکار تمایلات و انگیزه های ناخودآگاه جایگاه مهمی دارند. از نظر این اندیشمندان مجازات افرادی که به علل اختلالات روانی مرتکب بزه می شوند نه تنها مثمرثمر نیست، بلکه آنان را به سوی جرایمی تازه نیز سوق می دهد.

3.عوامل اجتماعی

برخی از دانشمندان عوامل محیطی و اجتماعی را منشأ پدیده جرم تلقّی نمودند. به نظر این دانشمندان، جرم پدیده ای نیست که عوامل و شرایط جسمانی و روحانی افراد در آن تأثیر داشته باشد، بلکه عامل جامعه و محیط سبب بروز جنایت می گردد

دکتر لاکاسانی (1843ـ1924م) رئیس مکتب محیط اجتماعی، تنها عامل محیطی و فرهنگی را موجب جرم معرفی نموده است. به نظر این دانشمند، همان گونه که هر میکروب در شرایط و محیط خاصی اجازه رشد و نمو و تکثیر می یابد، پدیده جرم نیز در محیط و فرهنگ مربوط به خود زاییده می شود. از نظر دکتر لاکاسانی، منشأ پدیده جرم تنها عوامل زیستی ـ روانی است. مارکی نیز پدیده جرم را ناشی از وضعیت نابهنجار اقتصادی می دانست. مکتب سوسیالیست او جامعه اشتراکی را به عنوان جامعه ایده آل معرفی می کرد که طبق نظر آنان جرم زاییده نظام سرمایه داری است. بنابر نظر محققان جرم شناسی، در بروز پدیده جرم عوامل پیچیده زیستی ـ روانی ـ اجتماعی دخالت دارند.

عوامل جرم زای اجتماعی

1.نابهنجاری خانوادگی

خانواده از جمله عوامل اساسی شکل گیری شخصیت و منش فردی و اجتماعی کودک است. از دیدگاه کودک، والدین مهم ترین و ارزنده ترین الگوهای جهان هستند.

کودک به موازات فراگیری زبان و نمود ارتباط با محیط و اعضای خانواده و جامعه، آداب و رسوم و خلقیات خانواده خود را کسب می کند و آنها را جزء شخصیت و منش خود می سازد. رفتار خشونت آمیز والدین در خانواده با کودک و نیز با همدیگر، این عقیده نادرست را در ذهن کودک بارور می سازد که در جامعه هم خشونت و جدال حلّال مشکلات است.

به نظر جرم شناسان، خانواده از جمله محیط های اجتناب ناپذیر و نخستین کودک است. خانواده از آن رو محیط حتمی تلقّی شده که کودک در انتخاب آن نقشی ندارد. رفتارهای آتی کودک تا حد زیادی ناشی از برخوردهای ناسالم پدر و مادر نسبت به کودک در سال های اولیه زندگی است

از مهم ترین ارزش هایی که لازم است کودک در محیط خانواده فرا گیرد عشق و محبت است. والدین باید با رفتار

عطوفت آمیز و انسانی خود کودکان را از عشق و محبت و ایثار و گذشت سرشار نموده و آنها را در گسترش و اشاعه این ارزش های والای انسانی در جامعه یاری دهند

خانواده های بزه پرور دارای این ویژگی ها می باشند:

رایج بودن بزهکاری و میگساری;1

طلاق یا مرگ یکی از والدین (از هم پاشیدگی خانواده.2

.عدم مراقبت کافی از فرزندان به دلیل جهل یا تعمّد والدین3

نامطلوب بودن فضای خانواده (تبعیض، افراط و تفریط، خشونت و........)4.

.تفاوت و گونا گونی زیاد خانواده از نظر نژادی و مذهبی5

……… .مشکلات مالی، بی کاری و6

2.محرومیت اقتصادی و فقر

مطالعه اجمالی تاریخ نشان می دهد که آدمی در هر شرایط و موقعیتی به منظور بقای موجودیت خود، در تلاش برای کسب امکانات مادی بوده است. از این رو، مسئله تأمین معاش در معنای عام کلمه از مهم ترین مسائل زندگی محسوب شده است. فقر و محرومیت زاییده روابط ناسالم و نیز غیرعادلانه نظام اقتصادی حاکم بر جامعه است. مطالعه متون اسلامی نشانگر تأکید تأثیر فقر و محرومیت در نابهنجاری های روانی و انحرافات و تبهکاری هاست

بنابراین، فقر و محرومیت می تواند موجب نابسامانی ها و افزایش جرایم، بخصوص جرایم علیه اموال گردد. حضرت علی(علیه السلام) فقر را موت اکبر و دیوار کفر معرفی نموده است. رسالت دین عبارت است از کنترل غرایز و احساسات آدمی .

راهکارهای کاهش بزهکاری نوجوانان

جامعه باید با مشکل کودکان و نوجوانان بزهکار چه کند/

اعتیاد یکی از جرایمی را که دامنگیر کودکان و نوجوانان شده است و در حال گسترش در سنین پایین جامعه است برخورد با بزهکاران کمتر از 18 سال که بر اساس موازین بین المللی پذیرفته شده در کشور کودک محسوب می شوند، ظرافت های خاص خود را دارد قبل از هر چیز باید زمینه های گرایش این گروه سنی را به جرم از بین برد.

علل گرایش کودکان به جرایم

اعتیاد والدین یا یکی از آن ها از دلایل اصلی در گرایش کودکان و نوجوانان به جرایم به خصوص جرایم مواد مخدر است اگر یکی از والدین اعتیاد داشته باشد، زمینه لازم برای گرایش کودک و نوجوان به این دسته از جرایم ایجاد می شود.

مسائل اقتصادی دیگر عاملی است که موجب گرایش کودکان زیر 18 سال به سوی جرایم می شود خانواده های این بزهکاران کم سن و سال به دلیل مشکلات مالی با برخی کجروی های اجتماعی آن ها که منعفت اقتصادی داشته باشد، کنار می آیند و به تدریج زمینه گرایش این کودکان به این دسته جرایم فراهم می شود. مشکلات قانونی تاثیر دیگر معضلات را تکمیل کند به عنوان مثال مشکلات مربوط به تابعیت اطفالی که از مادر ایرانی و پدر غیر ایرانی متولد می شوند باعث می شود که این کودکان در زمینه تحصیلی با مشکل روبه رو شوند و به سمت مشاغل کاذب و گاه جرایم گرایش پیدا کنند. البته مجلس شورای اسلامی طرحی برای حل مشکل این کودکان تصویب کرده است که هنوز از شورای نگهبان تایید نگرفته و لازم الاجرا نشده است.

پیشگیری از گرایش نوجوانان به مواد مخدر

هر کجا که جامعه به کجراهه می رود باید با برنامه ریزی درست جلوی آن را گرفت جرایم مانند جویبارهای کوچکی

هستند که وقتی همه به هم بپیوندند تبدیل به رود می شود .                                                                              

جلوی یک جویبار را بدون زحمت زیاد می توان گرفت اما مقابله با طغیان یک رود مشکل است وقتی مسئله کوچک است باید آن را تصحیح کرد و نگذاشت که بزرگ شود مطمئنا برنامه ریزی برای مسائل کوچک راحت تر است. بزهکاری کودکان و نوجوانان هم جویبارهای کوچکی هستند که اگر فکری برای آن نشود روزی به مرحله طغیان خواهند رسید. لایحه مربوط به حمایت از کودکان و نوجوانان که هم اکنون در کمیسیون اختصاصی در حال بررسی است فرصت مناسبی است که برای مشکل بزهکاری کودکان و نوجوانان هم در آن چاره اندیشی شود.

یکی از راهکارهایی که باید پیگیر آن بود آموزش حقوق به کودکان کار ،خیابانی و بدون سرپرست است که به زبان ساده و از طریق اجرای قصه، نمایشنامه و امثال آن صورت می گیرد. این آموزش ها با این هدف ارایه می شوند که مخاطبان آن بدانند چه حقوقی دارند و چگونه می توانند از حقوقشان استفاده  کنند. همان طور که می دانید سن ارتکاب به جرم و به خصوص اعتیاد پایین آمده است

اما متاسفانه این لایحه بعد از گذشت چندین سال از تدوین آن هنوز راه به جایی نبرده است. کمبود دیگری که احساس می شود، حضور موثر مددکاران اجتماعی در پرونده هایی است که کودکان و نوجوانان در آن حضور موثر دارند. در ایران برنامه ای برای اینکه کودکان معتاد توسط مددکاران اجتماعی حمایت شوند نداریم. مددکار باید در تمامی مراحل ترک اعتیاد و بعد از آن در ارتباط نزدیک با معتاد و خانواده اش قرار داشته باشد و این حضور به دلیل تخصص و آشنایی وی با موضوع، می تواند بسیار موثر باشد نمی توان با قوانین لوکس و تشریفاتی در مورد اعتیاد کودکان با این مشکل رو به رو شد. دولت اگر به وظایف خود عمل کند آسیب ها را کم کند و از بین برد از این مشکلات هم خود به خود کاسته می شود مسائلی مثل حل مشکل مسکن، ریشه کن کردن فقر و ایجاد سرگرمی می تواند در کاهش تبعات مشکل موثر باشد

باید به این موضوع توجه کرد که با تدوین قوانین لوکس نمی توان با مشکلات اجتماعی برخورد کرد مگر اینکه در عمل همه ارگان ها و دولت به معنای  عام آن در وظایف شان جدیت داشته باشند و در جهت  رفع نواقص باشند.

توجه ویژه قانونگذار به حمایت از کودکان و نوجوانان

آنچه باعث ایجاد نگرانی شده استفاده از کودکان و نوجوانان در باندهای قاچاق مواد مخدر است.

اخیراً شایع شده که باندهای قاچاق مواد مخدر از کودکان به عنوان ابزار کارشان استفاده می کنند و از این که کودک را وارد باندهای مجرمانه کنند واهمه ای ندارند.. همان طور که می دانید سن ارتکاب به جرم و به خصوص اعتیاد پایین آمده است..

کسانی که دلسوز مملکت هستند و به مسائل اجتماعی آشنایی دارند هشدار داده اند که این کودکان خیابانی و آسیب دیده معضلات آینده کشور به حساب می روند. در این موارد کانون اصلاح و تربیت و زندان های عمومی برای کودکان راهگشا نیست، کودک در زندان مستعد انجام جرایم دیگر می شوند و تنها پیش گیری و کارهای امنیتی هست که می تواند کمک کند...........پس بیا یید مراقب کودکان و نوجوانان باشیم .